مجید سلطانی/اقتصاد ایران

هما در تاریخ ایران زمین تنها یک پرنده عادی نیست بلکه همیشه با خود خوشبختی را به ارمغان می آورد. از قدیم می گفتند اگر هما را دیدید یعنی از اقبال بالایی برخوردار خواهید بود. این پرند سایه‌اش بر سر هر کس بیفتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید به همین دلیل به مرغ سعادت و نشانگان پادشاهی معروف شده‌است.

پرواز هما بر بلندای تاریخ ایران

هما نام یکی از پرندگان اسطوره‌ای  افسانه‌ای ایران است که نقش مهمی‌ در داستان‌های شاهنامه دارد. کنامش کوه اسطوره‌ای قاف است. دانا و خردمند است و به رازهای نهان آگاهی دارد. زال را می‌پرورد و همواره او را زیر بال خویش پشتیبانی می‌کند. به رستم در نبرد با اسفندیار رویین تن یاری می‌رساند و. . . جز در شاهنامه، دیگر شاعران پارسی‌گوی نیز سیمرغ را چهره داستان خود قرار داده‌اند

سیمرغ یزدانی در شاهنامه را شاید در نگاهی دیگر بتوان هما نامید. هما درواقع بنابر اصول پرنده‌شناسی یکی از کمیاب‌ترین نوع از انواع پرندگان لا‌شه‌خوار است که از دیرباز در ایران زندگی می‌کرده است.

کتاب‌های دیگری نیز در ادبیات فارسی هست که در آنها نشانی از سیمرغ و خصوصیاتش آمده ‌است. از جمله آنها کتاب‌ها و رساله‌های زیر را می‌توان بر شمرد: ترجمه رساله‌الطیر ابن‌سینا توسط شهاب‌الدین سهروردی، رساله‌الطیر احمد غزالی، روضه‌الفریقین ابوالرجاء چاچی، نزهت‌نامه علا‌یی نخستین دانشنامه به زبان فارسی، بحرالفواید متنی قدیمی ‌از قرن ششم که در قرن چهارم و پنجم شکل گرفته و در نیمه دوم قرن ششم در سرزمین شام نوشته شده‌ است و از همه مهمتر منطق‌الطیر عطار. منطق‌الطیر عطار داستان سفر گروهی از مرغان به راهنمایی هدهد به کوه قاف برای رسیدن به آستان سیمرغ است. هر مرغ به‌عنوان نماد دسته خاصی از انسان‌ها تصویر می‌شود. سختی‌های راه باعث می‌شود مرغان یکی‌یکی از ادامه راه منصرف شوند.

 هما وجود حقیقی دارد

هما همان کرکس ریش‌دار در سال ۱۷۵۸ توسط طبیعی‌دان سوئدی، کارل لینه، به طور رسمی معرفی شد. او این پرنده را به همراه کرکس‌ها و کندور‌ها در سرده‌ی Vultur قرار داد و نام دوجمله‌ای Vultur barbatus را برای آن انتخاب کرد. لینه گزارش خود را بر اساس “کرکس ریش‌دار” که در سال ۱۷۵۰ توسط طبیعی‌دان انگلیسی، جورج ادواردز، توصیف و تصویر شده بود، ارائه کرد. ادواردز تصویر رنگی خود را از یک نمونه که در سانتا کروز نزدیک شهر وهران در الجزایر جمع‌آوری شده بود، ترسیم کرد. لینه محل اصلی نوع را آفریقا مشخص کرد، اما در سال ۱۹۱۴ این مکان توسط پرنده‌شناس آلمانی، ارنست هارت‌رت، به سانتا کروز محدود شد. اکنون کرکس ریش‌دار تنها گونه‌ای است که در Gypaetus قرار دارد که در سال ۱۷۸۴ توسط طبیعی‌دان آلمانی، گوتلیب استور، معرفی شد. لقب خاص barbatus به معنی “ریش‌دار” از واژه‌ی لاتین barba به معنی “ریش” گرفته شده است. نام “لامرگییر” از واژه‌ی آلمانی Lämmergeier به معنی “کرکس بره” سرچشمه می‌گیرد، که از باور به این که این پرنده به بره‌ها حمله می‌کند، نشأت گرفته است.

ظاهری افتاده ولی با وقار

کرکس ریش‌دار ۹۴ تا ۱۲۵ سانتی‌متر (۳۷ تا ۴۹ اینچ) طول دارد و گستره‌ی بال‌های آن بین ۲.۳۱ تا ۲.۸۳ متر (۷ فوت ۷ اینچ تا ۹ فوت ۳ اینچ) است. وزن این پرنده بین ۴.۵ تا ۷.۸ کیلوگرم (۹.۹ تا ۱۷.۲ پوند) می‌باشد، به‌طوری که میانگین وزن گونه‌ی اصلی ۶.۲۱ کیلوگرم (۱۳.۷ پوند) و میانگین وزن G. b. meridionalis آفریقا ۵.۷ کیلوگرم (۱۳ پوند) است. در اوراسیا، کرکس‌های یافت‌شده در حوالی هیمالیا معمولاً اندکی بزرگتر از کرکس‌های دیگر مناطق کوهستانی هستند. ماده‌ها کمی بزرگ‌تر از نرها هستند. این پرنده به دلیل بال‌های بلند و باریک و دُم بلند و به شکل گُوِه، که طول آن ۴۲.۷ تا ۵۲ سانتی‌متر (۱۶.۸ تا ۲۰.۵ اینچ) است، از سایر کرکس‌ها و حتی دیگر پرندگان در پرواز به راحتی قابل تشخیص است. دم این پرنده از عرض بال‌ها بلندتر است. اندازه‌ی ساق پا در مقایسه با اندازه‌ی کلی پرنده نسبتاً کوچک است و بین ۸.۸ تا ۱۰ سانتی‌متر (۳.۵ تا ۳.۹ اینچ) است. نسبت ابعاد این پرنده با شاهین مقایسه شده است، البته با اندازه‌ای بسیار بزرگتر.

برخلاف بیشتر کرکس‌ها، کرکس ریش‌دار سر طاس ندارد. این گونه سر نسبتاً کوچکی دارد، اما گردن آن قوی و ضخیم است. شکل بدن آن عموماً کشیده و باریک است، هرچند گاهی به دلیل خم شدن معمول پشت این پرنده، حجیم‌تر به نظر می‌رسد. راه رفتن آن روی زمین تلوتلوخوران است و پاهای بزرگ و قدرتمندی دارد. پرنده بالغ بیشتر به رنگ خاکستری تیره، زنگاری و سفید است. بالای بدن خاکستری مایل به آبی تا خاکستری-سیاه است. پیشانی به رنگ کرم در تضاد با نواری سیاه در اطراف چشم‌ها و بخش بالایی منقار و همچنین برس‌های سیاه زیر چانه قرار دارد که ریش سیاهی را تشکیل می‌دهند و به همین دلیل به این پرنده در انگلیسی “کرکس ریش‌دار” می‌گویند. کرکس‌های ریش‌دار گاهی به رنگ نارنجی یا زنگاری در پرهای سر، سینه و پا دیده می‌شوند که این رنگ‌آمیزی به‌طور آرایشی است. این رنگ‌ها از حمام خاک یا مالیدن گل غنی از آهن به بدن به وجود می‌آید. آن‌ها این رنگ قهوه‌ای را به تخم‌ها نیز انتقال می‌دهند. پرهای دم و بال‌ها خاکستری است. پرنده نابالغ در بیشتر قسمت‌های بدن به رنگ سیاه-قهوه‌ای تیره است و سینه‌ای قهوه‌ای مایل به نخودی دارد و پنج سال طول می‌کشد تا به بلوغ کامل برسد. کرکس ریش‌دار بیشتر بی‌صدا است، جز سوت‌های تیز در هنگام نمایش‌های تولیدمثلی و صدایی شبیه به شاهین که در نزدیکی آشیانه شنیده می‌شود.

آناتومی بدن شبیه یک اژدها

غلظت اسید معده‌ی کرکس ریش‌دار به طور تخمینی در حدود pH 1 است. استخوان‌های بزرگ در حدود ۲۴ ساعت هضم می‌شوند و این فرآیند با مخلوط شدن یا چرخش آهسته‌ی محتوای معده تسهیل می‌شود. محتوای بالای چربی مغز استخوان باعث می‌شود که ارزش انرژی خالص استخوان تقریباً به اندازه‌ی گوشت باشد، حتی اگر استخوان به طور کامل هضم نشود. اسکلت باقی‌مانده بر روی کوه‌ها خشک شده و از تجزیه‌ی باکتریایی محافظت می‌شود، و کرکس ریش‌دار می‌تواند ماه‌ها بعد، هنگامی که سایر حیوانات، لاروها و باکتری‌ها قسمت‌های نرم لاشه را خورده‌اند، به آن بازگردد و باقی‌مانده‌ی لاشه را مصرف کند.

رژیم عجیب غذایی

کرکس ریش‌دار یک لاشه‌خوار است که بیشتر از بقایای حیوانات مرده تغذیه می‌کند. رژیم غذایی آن شامل پستانداران (۹۳٪)، پرندگان (۶٪) و خزندگان (۱٪) است و بخش عمده‌ای از رژیم غذایی آن را علف‌خواران متوسط تشکیل می‌دهند. این پرنده معمولاً گوشت واقعی را نمی‌خورد و ۸۵ تا ۹۰ درصد از غذای آن را استخوان‌ها، از جمله مغز استخوان، تشکیل می‌دهند. کرکس ریش‌دار تنها پرنده زنده‌ای است که در خوردن استخوان‌ها تخصص دارد. گوشت و پوست تنها بخش کوچکی از غذای پرندگان بالغ را تشکیل می‌دهد، اما تکه‌های گوشت یا پوست بخش بیشتری از رژیم غذایی جوجه‌ها را شامل می‌شود. این پرنده می‌تواند استخوان‌های شکننده‌ای را تا اندازه استخوان ران یک بره ببلعد یا آن‌ها را بشکند و سیستم گوارشی قدرتمندش حتی قطعات بزرگ را به سرعت حل می‌کند.

کرکس ریش‌دار یاد گرفته است که استخوان‌هایی که برای بلعیدن بزرگ هستند را از ارتفاع ۵۰ تا ۱۵۰ متر (۱۶۰ تا ۴۹۰ فوت) به سمت سنگ‌ها رها کند تا آن‌ها را به قطعات کوچک‌تر بشکند و مغز مغذی آن‌ها را آشکار کند. این پرنده می‌تواند با استخوان‌هایی که تا ۱۰ سانتی‌متر قطر و بیش از ۴ کیلوگرم (۸.۸ پوند) وزن دارند، که تقریباً به اندازه وزن خود پرنده است، پرواز کند.

پرنده ای وفادار و خانواده دوست

آشیانه کرکس ریش‌دار یا همان هما توده‌ای عظیم از چوب‌ها است که در زمان ساخت اولیه حدود ۱ متر (۳ فوت ۳ اینچ) قطر و ۶۹ سانتی‌متر (۲۷ اینچ) عمق دارد، اما پس از استفاده مکرر به ۲.۵ متر (۸ فوت ۲ اینچ) قطر و ۱ متر (۳ فوت ۳ اینچ) عمق می‌رسد و با بقایای مختلف حیوانات از غذای پرنده پوشیده می‌شود. ماده معمولاً ۱ تا ۲ تخم می‌گذارد، اگرچه در موارد نادر تا ۳ تخم نیز ثبت شده است. تخم‌ها به مدت ۵۳ تا ۶۰ روز جوجه‌کشی می‌شوند. پس از تولد، جوجه‌ها ۱۰۰ تا ۱۳۰ روز در آشیانه می‌مانند تا به سن پرواز برسند. جوجه‌ها ممکن است تا ۲ سال وابسته به والدین باشند، که این امر والدین را مجبور می‌کند تا به‌طور منظم یک سال در میان آشیانه بسازند. کرکس ریش‌دار معمولاً در غارها، بر لبه‌های صخره و یا در شکاف‌های دیواره‌های صخره‌های شیب‌دار آشیانه می‌سازد، بنابراین دسترسی پستانداران شکارگر آشیانه به آن‌ها بسیار دشوار است.

عمر متوسط کرکس ریش‌دار در حیات وحش ۲۱.۴ سال است، اما در اسارت تا ۴۵ سال یا بیشتر نیز زندگی کرده‌اند.

خطر انقراض

کرکس ریش‌دار یکی از گونه‌های پرنده در معرض خطر اروپا است، زیرا طی قرن گذشته تعداد و محدوده تولیدمثل آن به شدت کاهش یافته است. این پرنده به طور طبیعی در تراکم‌های پایین یافت می‌شود، به طوری که اکنون در هر محدوده کوهستانی اوراسیا که تولیدمثل می‌کند، از حدود دوازده تا ۵۰۰ جفت مشاهده می‌شود. این گونه در اتیوپی رایج‌ترین است، جایی که تخمین زده می‌شود بین ۱۴۰۰ تا ۲۲۰۰ جفت تولیدمثل می‌کنند. به نظر می‌رسد که در برخی بخش‌های هیمالیا نیز تعداد نسبتاً زیادی از جمعیت‌های سالم وجود دارد. در اروپا این گونه به‌طور عمده نابود شد و تا اوایل قرن بیستم تنها جمعیت قابل توجه آن در کوه‌های پیرنه اسپانیا و فرانسه باقی مانده بود. از آن زمان، این پرنده با موفقیت به آلپ سوئیس و ایتالیا بازگردانده شده و از آنجا به فرانسه گسترش یافته است. در برخی مناطق آسیا و آفریقا نیز جمعیت‌های این گونه کاهش یافته‌اند، اما به شدت اروپا نیست.

بسیاری از گونه‌های شکاری در مناطق کمتر توسعه‌یافته از تاثیرات انسانی در امان بودند، اما با افزایش جمعیت انسانی و توسعه زیرساخت‌ها، به شدت تحت تأثیر قرار گرفته‌اند. افزایش جمعیت انسانی و زیرساخت‌ها شامل ساخت خانه‌ها، جاده‌ها و خطوط برق است که منجر به کاهش جمعیت کرکس ریش‌دار شده است. برخورد با خطوط برق یکی از مسائل اصلی در کاهش جمعیت پرندگان است. کاهش جمعیت کرکس ریش‌دار در سراسر محدوده‌اش به دلیل کاهش زیستگاه، برخوردهای مرگبار با زیرساخت‌های انرژی، کاهش دسترسی به غذا، مسمومیت‌های ناشی از طعمه‌های سمی برای شکارچیان و آزار و اذیت مستقیم مانند شکار برای تروفه ثبت شده است.

راه نجات چیست

حفاظت از کرکس ریش‌دار

کرکس ریش‌دار به‌عنوان یکی از گونه‌های در معرض خطر در اروپا و سایر مناطق جهان، نیازمند اقدامات حفاظتی گسترده‌ای است. در طول قرن گذشته، کاهش جمعیت این گونه به دلیل عوامل انسانی و تغییرات زیست‌محیطی، اهمیت حفاظت از آن را افزایش داده است. برخی از مهم‌ترین تلاش‌های حفاظتی و چالش‌هایی که در راه حفظ این گونه باارزش وجود دارد، شامل موارد زیر است:

1. برنامه‌های بازگرداندن به زیستگاه: یکی از موفق‌ترین اقدامات حفاظتی، برنامه‌های بازگرداندن کرکس ریش‌دار به زیستگاه‌های سابق خود است. این پرنده با موفقیت به آلپ سوئیس و ایتالیا بازگردانده شده و از آنجا به فرانسه گسترش یافته است. این برنامه‌های بازگرداندن با موفقیت در بهبود جمعیت این گونه در اروپا نقش داشته‌اند.
2. حفاظت از زیستگاه‌ها: یکی از مهم‌ترین اقدامات حفاظتی، محافظت از زیستگاه‌های طبیعی کرکس ریش‌دار است. مناطق کوهستانی که این گونه در آن‌ها زندگی می‌کند، باید به عنوان مناطق حفاظت‌شده مشخص شوند تا از تخریب زیستگاه‌ها به‌وسیله توسعه زیرساخت‌ها و ساخت‌وسازها جلوگیری شود.
3. مقابله با برخورد با خطوط برق: برخوردهای مرگبار با خطوط برق یکی از علل اصلی کاهش جمعیت کرکس ریش‌دار است. در بسیاری از مناطق، تلاش‌هایی برای بهبود طراحی خطوط برق و استفاده از روش‌هایی مانند نصب نشانگرها برای کاهش برخورد پرندگان با این خطوط صورت گرفته است.
4. کاهش مسمومیت‌ها: یکی از چالش‌های حفاظتی کرکس ریش‌دار، مسمومیت‌های ناشی از طعمه‌های سمی است که برای شکارچیان گذاشته می‌شود. این طعمه‌ها می‌توانند مستقیماً کرکس‌ها را مسموم کنند یا از طریق تغذیه از لاشه‌های مسموم، به کرکس‌ها آسیب برسانند. برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی به جوامع محلی برای کاهش استفاده از این طعمه‌ها اهمیت دارد.
5. افزایش آگاهی عمومی: آموزش جوامع محلی و افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت کرکس ریش‌دار و نقش آن در اکوسیستم‌ها از طریق برنامه‌های آموزشی و کمپین‌های حفاظت محیط‌زیست، می‌تواند به کاهش شکار غیرقانونی و آزار و اذیت این پرنده کمک کند.
6. پایش و بررسی جمعیت‌ها: نظارت مداوم بر جمعیت‌های کرکس ریش‌دار از طریق تحقیقات علمی و بررسی‌های میدانی برای شناخت بهتر عوامل تهدیدکننده و بررسی اثرات اقدامات حفاظتی ضروری است.

با ادامه این تلاش‌ها و اقدامات حفاظتی، می‌توان امیدوار بود که جمعیت کرکس ریش‌دار در مناطق مختلف جهان تثبیت شود و این گونه ارزشمند از انقراض نجات یابد.

منابع:

ویکی پدیا

مرکز پژوهش های ایرانی اسلامی

خیلی کوتاه دربارۀ هما در ادبیات فارسی توسط آرش نورآقایی

سایت سید محسن نبوی